Inleiding.
 DSC0010Begin maart 2015 kregen we van Henk Janssen, een historicus gespecialiseerd op het Nijmeegse industriële erfgoed, een e-mail met verscheidene foto's van een oven die hij had gezien in het Marishuis. De foto van de naamplaat toonde onomstotelijk aan dat het ging om een Smit oven en de foto van de gegevensplaat gaf, hoewel moeilijk zichtbaar, het fabricagenummer bloot. Aan de hand van dit nummer kon Antoon de Valk, een oud medewerker van Smit Ovens, bepalen dat het bouwjaar zo rond 1957 geweest moest zijn. Nieuwsgierig gemaakt door de foto's namen wij contact op met de conservator van het Marishuis, we wilden namelijk zelf de oven zien, vragen of er nog wat bekend was over het gebruik en liefst nog fotograferen ook. De conservator Leo Ewals en zijn rechterhand Tini Martens waren meteen enthousiast over onze onderzoeksdrift en gaven ons alle ruimte. We mochten fotograferen, een ongekend goed bewaard gebleven dossier werd ons ter beschikking gesteld en we werden voorzien van de nodige oral history. Wij zijn beide heren veel dank verschuldigd, zonder hun medewerking was dit artikel niet tot stand gekomen. 

De reden dat wij over deze oven een speciaal artikel geschreven hebben is niet zo zeer dat hij bijzonder oud was, tenslotte bouwde Smit al 20 jaar ovens voordat de oven van Maris de fabriek verliet. Het was ook geen technologisch hoogstandje zoals een grote industriële lichtboogoven voor het smelten van staal. Maar het was een exemplaar met een verhaal, dicht bij huis in Heumen op een wel heel bijzondere locatie, het Marishuis en na 58 jaar met nog alle documenten compleet alsof ze kortgeleden in de hangmap gestopt waren. En dan zeker niet op de laatste plaats de gebruiker van de oven, Jac Maris, die geeft er toch weer een extra dimensie aan.. 

 

Het Marishuis en de oven.
JacMarisHet Marishuis behoort tot een van de weinige ateliermusea in Nederland. Hier werkte van 1926 tot 1994 de beroemde schilder, beeldhouwer en ontwerper van monumenten Jac Maris (1900 – 1996) . Hij was de kleinzoon van Jacob Maris (1837-1899), de bekende landschapschilder van de Haagse School ( impressionisten zoals bijv. Mauve, Apol en de gebroeders Israels).
Wij verwijzen verder naar www.marishuis.nl (met rechts een foto van Jac Maris aan het werk in zijn atelier in 1958).

Het atelier heette vroeger "Blokhuis". Dat Jac Maris beroemd was moge wel blijken uit de vele adresseringen die we vonden in het ovendossier.

Jac. Maris
"Blokhuis"
Heumen bij Nijmegen.

De oven werd gebruikt voor het bakken van in zachte klei gemaakt beeldhouwwerk. De afbeeldingen tonen een Madonna met kind en een Jozef met kind, beide uit ca. 1960. Omdat de afmetingen van beide beelden groter zijn dan die van de ovenkamer zijn ze in delen opgebouwd (zie de nauwelijks zichtbare donkere scheidingslijnen in deze beelden).

104 105

Bovenstaande foto's zijn voor dit artikel ter beschikking gesteld door het Marishuis.

 DSC0013De beide afleesinstrumenten van de inwendige oventemperatuur (in wezen een voltmeter met een schaal in graden Celsius) waren ieder met een compensatieleiding gekoppeld aan een thermoelement in de oven ( het samenstel van deze drie onderdelen heet Pyrometer). Deze afleesinstrumenten bevonden zich in een ander vertrek, nu museumruimte, terwijl de plek van de oven omgedoopt is tot opbergruimte. 

Op de foto van de oven met gesloten deur is rechts een muurboog te zien, daar achter bevindt zich dat andere vertrek.

Dat de oven lang , waarschijnlijk van 1957 tot 1994, en intensief gebruikt is moge uit de afbeeldingen duidelijk blijken. In 1983 moesten de meeste spiraalverwarmingselementen wegens veroudering door gebruik, vervangen worden
Zie vooral de beschadiging aan de vuurvaste Chamotte stenen waarvan de wand van de ovenkamer is gemaakt en de toestand van het plaatstalen ovenhuis aan de buitenzijde.

 DSC0010

De oven met gesloten deur.

 DSC0003  DSC0009

Links: deurklem waar de tand des tijds duidelijk zichtbaar is, rechts detail van de beschadigde en gerepareerde ovenwand.

 DSC0011

De Smit naamplaat op de oven.

 DSC0004

De oven met geopende deur.

De aanschaf en de technische details.

In 1956 oriënteert Jac Maris zich op elektrische keramiek ovens en bestudeert brochures van de afdeling Ovens ( afd. Q) van Willem Smit & Co's Transformatorenfabriek.

img019 img018

img017

Afbeeldingen: scan van voorpagina van 2 folders en van de pagina waarop keramiek ovens staan.

Jac Maris doet een concrete aanvraag bij Smit en wordt op 30 juli 1956 bezocht door hun heer Petzoldt die een schriftelijke aanbieding bij zich heeft met twee foto's ter opleuking, één ervan staat in de afbeelding van de brochure (dame geheurkt bij oven), de andere staat daaronder.

img020 

img021

Afbeelding : scan van de 2 foto's

Aangeboden wordt een kameroven KKS 75 / 75 in speciale uitvoering.
Inwendige afmetingen, breedte: 750 mm. hoogte in toog : 900 mm. diepte : 750 mm. Temperatuur : 1150 o C Aansluitwaarde : 22 kW
Prijs : fl. 4.705,- (= Eur 2.135,-) incl. 5 % omzetbelating, excl. verpakking, vracht en montage ter plaatse. Betaling diende te geschieden vóór aflevering.

"Kamer" in het woord "kameroven" heeft betrekking op de vorm van de oven, een deur met daarachter een ruimte ( de kamer) waarin het te bakken object geplaatst kan worden. Kamer slaat dus niet op het formaat van een oven die in een kleine ruimte geplaatst kan worden, zoals in "kamerorkest"

Ondanks de ongetwijfeld opdracht verwervende woorden van de heer Petzoldt besluit Jac Maris een dik jaar later toch een andere oven te kopen, weliswaar van het fabrikaat Smit doch een met een kleinere inhoud, lagere aansluitwaarde en navenant lagere prijs.
Op 27 augustus 1957 geeft hij Smit een mondelinge opdracht voor het type KKS 45 / 65 / 90 die op 6 september bevestigd wordt.

img022 

Afbeelding : scan van de opdracht bevestiging. Hierin staan al een heleboel technische gegevens.

Zie ook hoe mooi de data op gegevensplaat overeenkomen met die van de opdrachtbevestiging.

 DSC0001


 DSC0002De vrachtkosten bedroegen fl. 18,-  Over de kosten voor verpakking ( wellicht onverpakt getransporteerd) en montage ter plaatse konden wij niets terug vinden. Wel zagen wij dat er op 19 oktober 1957, een complete thermoelektrische pyrometer á fl. 286,- voor gelijktijdige aflevering is bij besteld.
In het Marishuis zien we nu twee pyrometers, althans de aanwijsinstumenten daarvan (zie: "Het Marishuis en de oven"), vermoedelijk is dus later nog een pyrometer aangeschaft, het dossier geeft ons daar echter geen uitsluitsel over.
De vermogensschakelaar op de foto (zie: "Het Marishuis en de oven") schakelde de verschillende groepen van verwarmingselementen in, het was eigenlijk een keuze schakelaar. De letters B, M en O betekende Boven, Midden en Onder. Dus in stand O waren alleen de onderste verwarmingselementen in geschakeld en in stand BMO alle verwarmingselementen.

Uit de bij de levering behorende " Beschrijving en Bedieningsvoorschriften van een oven voor keramische doeleinden" citeren we enkele zinsnede om de constructie van de oven te verduidelijken en vooral om een proeve van de tijdgeest te geven. Ter verduidelijking hebben we er twee als zodanig benoemde toelichtingen aan toegevoegd. Men dekte zich niet bij voorbaat juridisch in, zoals heden ten dage het geval is, maar ging er van uit dat met de gegeven informatie een gebruiker met wat technisch inzicht en geweten de oven als een goed huisvader zou beheren.

.... Het verwarmingselement bestaat uit spiralen van vuurvast weerstandsdraad die rondom de ovenruimte gedragen worden in kanaalvormige uitsparingen van de verticale ovenwand...

.....Ter beveiliging van het personeel moet de oven solide worden geaard....

....Zolang de oven nog niet in gebruik geweest is, is het metselwerk vochtig en dient het opstoken langzaam te geschieden....eerst gedurende 6 uur op 300 o C, vervolgens 4 uur op 700 o C... (ter toelichting: Indien deze vochtuitdrijving te snel gaat, kunnen door stoomvorming, drukopbouw, in het metselwerk scheuren ontstaan)

.....Na het eerste gebruik moeten alle aansluitklemmen op de uitlopers van de verwarmingselementen nog eens worden vastgeschroefd. Nadien moet deze handeling periodiek naar behoefte worden herhaald...

...Wanneer de oven gedurende lange tijd buiten bedrijf geweest is...dient het opstoken wederom langzaam te geschieden...( ter toelichting: dit omdat de vuurvaste stenen sterk hygroscopisch zijn)

....Op gezette tijden moet worden nagegaan of zich vuil verzameld heeft...dan moet het verwijderd worden.. met behulp van een stofzuiger voorzien van een rubber zuigmond..

...Indien het ijzerwerk van de oven op hete plaatsen sterk gaat roesten, dan kan dit vermeden worden, door..zo nu en dan in te wrijven met grafietolie.

De stroomlevering.

De aansluitwaarde van 19 kW veroorzaakt nogal wat problemen in het net, eigenlijk niet zo verwonderlijk.
De elektrische energie werd in Heumen geleverd via 10 kV verbindingen. Eén tussen Centrale Nijmegen, Wijchen, Balgooi, Nederasselt, Overasselt en Heumen. De andere tussen Centrale Nijmegen Malden en Heumen. 

In Heumen werd de 10 kV getransformeerd tot 380 V ( tussen fasen, dwz. 220 V tussen fase en nul). Transformator vermogens van 50 en 100 kVA waren in die tijd gebruikelijk, dus de 19 kVA  ( cos. phi = 1) van de oven deed een behoorlijke aanslag op de capaciteit. Praktisch heel Heumen (dus ook de Blokhut) was aangesloten op het bovengrondse 380 / 220 V laagspanningsnet, zo vertelde Tini Martens van het Marishuis. Hij kende oude afbeeldingen waarop duidelijk een bovengronds net te zien was. Zie ook www.heumeninbeeld.nl   Voor 1960 ging men van de mast bovengronds naar de huizen, pas daarna ging men van de mast met een grondkabel er naar toe. Dat was de voorbereiding van een totaal ondergronds net waar zo rond 1965 mee begonnen werd.
19 kW bij 380 V veroorzaakt een stroom van 28,9 Amp. Voor die tijd een schrikbarend hoge stroom voor slechts één gebruiker. Een 10 A zekering (stop in gewone taal) kon doorslaan door kortsluiting maar begaf het nooit door overbelasting, want praktisch niemand nam zoveel stroom af.
Jac Maris echter wel, het bovengrondse 380 V net in Heumen bleek zo’n grote impedantie ( wisselstoom weerstand) te hebben dat bij inschakelen van de oven de spanning daalde tot 315 V . Dit had tot gevolg dat de oven nauwelijks op temperatuur kon komen en de buren geklaagd moeten hebben over het zwakke elektrische licht, zij kregen immers ook te weinig spanning.
Volgens Tini Martens is dit probleem opgelost door de aanleg van een zware ondergrondse kabel met een aanzienlijk lagere impedantie. Waarschijnlijk liep die van het transformatorhuisje in Heumen  rechtstreeks naar het Blokhuis. De stroomleverancier, de PGEM, was destijds verplicht om overal de gevraagde energie te leveren. Het zal voor hem een onaangename kostenpost geweest zijn, maar het in rekening brengen van de door de oven opgenomen kW-uren maakte natuurlijk veel goed.

img024 img026

Afbeelding : Scan van brief Smit aan PGEM en van brief Smit aan Jac Maris.

Saillant is dat de PGEM het nodig vindt om op 7 januari 1958, dus anderhalve maand na de brief van Smit aan de PGEM, een grondige controle van de elektrische installatie van het Blokhuis te laten uitvoeren. Wat hierbij geconstateerd werd, bijv. dat de metaaldelen in douchecel onderling verbonden moesten worden, had natuurlijk niets met de oven te maken. In een soort bevelschrift van de PGEM dd. 15 januari werd Jac Maris gelast de gebreken vóór 1 februari 1958 te laten herstellen. Was dit een verhulde wraak op de kabel of was het stom toevallig echt nodig ?

Antoon de Valk
Erik de Vries  

Bronvermelding : Dossier “DE OVEN” uit het archief van het Marishuis.

                            Informatie van de heren Ewals en Martens resp. conservator en

                            medewerker van het Marishuis.

                            Foto’s Madonna met kind en Jozef met kind, voor dit artikel ter

                            beschikking door het Marishuis.  www.marishuis.nl 

DMC Firewall is developed by Dean Marshall Consultancy Ltd