Fritz Tauber (1906-2004) was een legale Joodse emigrant die in 1938 vanuit Oostenrijk naar Nederland vluchtte vanwege het opkomende Nationaal Socialisme. Hij vond werk bij Smit Transformatoren (tekenaar/constructeur) en werd op 18 november 1942 opgepakt door de Nazi's en samen met zijn vrouw naar kamp Westerbork gestuurd. De directeur van Willem Smit & Co (Rosskopf) deed verwoede pogingen om hem weer vrij te krijgen middels briefcorrespondentie en steeds maar weer inpraten op de Duitse leiding. Men stelde : "Zonder Frits kunnen we geen Transformatoren maken, hij is een essentiële schakel in het proces". Uiteindelijk resulteerde dit in de vrijlating van Tauber en zijn vrouw op 21 november 1942. Enkele maanden later doken zij onder. Na 2 jaar ondergedoken gezeten te hebben in Friesland volgde op 17 April 1945 de bevrijding. Na de bevrijding ging hij weer werken bij Smit Transformatoren, het bedrijf dat zo belangrijk voor hem en zijn vrouw was geweest.

Opmerkelijk is dat er dus 2 boeken zijn uitgegeven van de belevenissen van oud medewerkers van Smit Transformatoren tijdens WO II. Het andere boek is onlangs in Nederland uitgegeven "Dansen in schuilkelders" van Johanna Wycoff-de Wilde. Mochten er nog meer oorlogsboeken zijn uitgegeven die zich afspeelden bij Smit Transformatoren dan hoor ik dat graag. 

Hieronder het verhaal van Fritz Tauber:

Vlucht uit Oostenrijk / aan de slag bij Smit  (1938)
In 1938 kwam de Oostenrijker Fritz Tauber met zijn vrouw aan in Nederland, letterlijk uit zijn huis/land verjaagd omdat hij van Joodse afkomst was. Nederland was in WO I neutraal gebleven en hij had goede hoop dat wanneer het tot een oorlog zou komen Nederland weer neutraal zou zijn. Hij dacht in Nederland veilig te zijn, maar dat bleek een illusie.

Fritz Tauber had jaren gewerkt bij Siemens Schuckert en Elin A.G. in Wenen, als constructeur/technisch tekenaar. Bij Elin hield hij zich tot 1938 bezig met de constructie van de 150 kV regelschakelaars en dat was zeer interessant voor Smit die toen nog niet zover waren. Door contacten tussen de directie van Smit en Elin kwam Rosskopf erachter dat de constructeur Fritz Tauber - die hen zo goed had geholpen met een Regeltransformator - zijn baan kwijt zou raken vanwege zijn Joodse afkomst, daarnaast werd het voor Fritz veel te gevaarlijk in Oostenrijk. Er werd een contract getekend en Fritz Tauber kreeg een werkvergunning in Nederland. Hij emigreerde zo snel hij kon met zijn vrouw naar Nederland met 25 Gulden en een passer op zak. 

Siemens Schuckert en Elin waren in die tijd technisch een voorloper op het gebied van de Regeltransformatoren en daarbij kwam zijn kennis zeer goed van pas. Er werd een huis geregeld voor de familie Tauber midden in Nijmegen.

In een bovenwoning aan de Mariënburg 70 werden zij ondergebracht. Anno 2020 zien we dat deze bovenwoning in het monumentaal pand nog steeds bestaat en gelegen is rechts naast café restaurant Toon en boven café Faber dat nog steeds huisnummer 70 heeft. De exacte locatie komen we binnenkort te weten.

Tekenkamer Smit Transformatoren 1949. Bron: Personeelsblad Smit Transformatoren. Foto: Onbekend, bedrijfsfotograaf.

De vacature voor elektrotechnisch ingenieur van het constructiebureau. Waarschijnlijk solliciteerde Fritz Tauber op deze advertentie uit 1938. Bron: Algemeen Handelsblad

Het pand aan de Marienburg 70 in Nijmegen anno 2020. Links café restaurant Toon, rechts café restaurant Faber. Achter een van die ramen met ronde bovenkant, links of rechts boven de deur met huisnummer 70 moet Fritz Tauber op 18 november 1942 de inval hebben kunnen zien aankomen. 

De personeelskaart van Fritz Tauber in de kaartenbak van Willem Smit & Co's Transformatorenfabriek N.V.

De paspoorten van Fritz Tauber en zijn vrouw Helene. Zie ook de letter J van Jood in beide paspoorten. Op deze manier was het voor de Duitsers erg gemakkelijk om bepaalde bevolkingsgroepen uit te filteren en op te pakken.

Westerbork (1942)
WO II was uitgebroken en Nederland wilde neutraal blijven, maar werd toch aangevallen en overlopen door de Duitsers. Fritz was dus helemaal niet meer zo "veilig" in Nederland. 18 november 1942 wordt het echtpaar opgepakt en naar Westerbork gestuurd. Via station Nijmegen gaat men per trein naar Kleef en daar wordt men gekoppeld aan een de sneltrein naar Leeuwarden. In station Hooghalen moet men eruit en de laatste 5 km bepakt en bezakt lopend afleggen. Eenmaal aangekomen in kamp Westerbork is er dan sprake van overbevolking en een grote chaos. De eerste dag probeert Tauber vanuit het kamp contact te leggen met iemand van Willem Smit & Co's Transformatoren fabriek (zijn werkgever). Iemand van de joodse raad blijkt welwillend een telegram te versturen naar de fabriek: "Stuurt bewijs van vrijstelling. Fritz Tauber barak 66, Hooghalen."

Kamp Westerbork, aankomst en fotocollage. Links kampcommandant Gemmeker met een andere SS-er.

De laatste 5 km werden per voet afgelegd van station Hooghalen naar het kamp

Inschrijving in Westerbork

Gerritsen en Rosskopf krijgen het echtpaar Tauber vrij uit Kamp Westerbork (21 november 1942).
Na de verzending van het telegram leeft Tauber enige tijd tussen hoop en vrees. Uiteindelijk overheerst het laatste. "Ik kreeg per post een brief van Smit met de verzekering dat deze alles in het werk zou stellen om mij te helpen, maar ik had de hoop al opgegeven. Bij het aanschouwen van zo veel opeengehoopte ellende kon ik aan een uitzondering voor mij niet meer geloven."

De sperre ondertekend door Aus der Fünten.

Thomas Rosskopf, directeur van Smit is op de achtergrond onophoudelijk bezig om hen vrij te krijgen. Hij stuurt brieven en praat alsmaar in op een hoge Duitse Officier die vlak in de buurt van zijn woning een mooi herenhuis had "overgenomen". Daarnaast neemt Rosskopf contact op met invloedrijke vrienden o.a. een bevriende directeur van een grote scheepswerf in Amsterdam. Deze zet zich ook in om hem vrij te krijgen.

Rosskopf stuurt ingenieur W. Gerritsen, de baas van de las afdeling van Smit naar Amsterdam om in het hol van de leeuw te proberen Fritz vrij te krijgen. Ir. Gerritsen is de man die het elektrisch lassen in Nederland bekendheid heeft gegeven door de oprichting van de las scholen in Nederland en de cursussen die hij gegeven heeft. Gerritsen was hier de aangewezen persoon voor, een geboren redenaar en onderhandelaar. Thomas Rosskopf bezat deze eigenschappen ook, maar kon als directeur van Smit deze risico's niet altijd nemen. Rosskopf  was de man die de latere onderduik adressen van de familie Tauber financierde en veel geld gaf aan de oorlogsslachtoffers tussen 1940-1946. Hij kreeg daarvoor in 1947 een oorkonde van de stad Rotterdam en werd Ridder in de Orde van Oranje Nassau.

Fritz Tauber heeft de hoop al opgegeven, als het bericht komt dat hij en zijn vrouw Helene Kamp een "Sperre" krijgen en Kamp Westerbork mogen verlaten. Gerritsen heeft het voor elkaar gekregen om Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD - Aus der Fünten te overreden om Fritz Tauber en zijn vrouw vrij te laten en red hiermee hun levens. Behalve de familie Tauber heeft Gerritsen ook nog een andere medewerker uit een werkkamp gehaald, H.A. Jansen. Deze man was calculator bij Smit en had Joodse onderduikers in huis. Hij werd verraden en kwam in kampen in Nederland en Duitsland terecht. Gerritsen heeft hier een verzetskruis voor gekregen en werd ook nog geridderd net als directeur Rosskopf.

Oorlogsmisdadiger Aus der Fünten, Bron: www.gahetna.nl

Waar anderen naar de vernietigingskampen worden afgevoerd, keren zij na korte tijd al weer terug in de samenleving. In totaal hebben zij "slechts" 4 dagen doorgebracht in Kamp Westerbork, maar de gruwelen die zij daar gezien hebben tekenen hen voor het leven.

Brief die leidde tot de vrijlating van het echtpaar Tauber uit Westerbork.

Onderduikadres
Een korte tijd kunnen zij genieten van hun vrijheid, dan moeten ze zich melden bij de Gestapo in Amsterdam. Daar wordt hun "sperre" uit Westerbork ingenomen. Ze mogen niet meer in Nijmegen wonen en werden gedwongen om in Amsterdam een onderkomen te gaan zoeken. "Het was een rake slag, zonder onderdak, zonder geld en bonnen stonden wij weer op straat in een vreemde stad." Ir. Gerritsen vind in Amsterdam onderdak voor het echtpaar Tauber. Met een speciaal toestemmingsbewijs reist Fritz dagelijks vanuit de hoofdstad per trein op en neer naar zijn werk in Nijmegen. Hij werkt dan nog 2 maanden bij Smit Transformatoren , maar dan moet men gaan onderduiken.

Dit formulier zorgde ervoor dat de familie Tauber niet meer in Nijmegen mocht wonen, maar naar een centraal punt in Amsterdam werd verbannen.

De reisvergunning waarmee Fritz Tauber 2 maanden vanuit Amsterdam per trein naar zijn werk bij Smit ging.

 

Het eerste onderduikadres, familie Kuipers.

Ondanks toezeggingen van bepaalde mensen komt er maar niets van een schuilplaats, omdat het meestal oplichters zijn die veel geld vragen voor een schuilplaats, maar in januari 1943 helpt zijn collega, die overigens een joods meisje in huis had verborgen (de baas van de tekenkamer Ingenieur Wiersma) Tauber aan een onderduikadres. Zijn broer Sjoerd Wiersma uit Joure (lid van het verzet in Friesland) brengt Fritz en Helene Tauber naar een onderduikadres bij de familie Kuipers, een boerengezin in het plaatsje Rosterhaule in Friesland. Dit is het eerste onderduikadres.

Over de man die hem naar het onderduikadres bracht, schrijft Tauber, die zeer gelovig was: "Elke trek van zijn gezicht, elk gebaar van hem verraadde de goede, oprechte en barmhartige mens, ieder woord dat hij sprak getuigde van een onbegrensde naastenliefde en een diep rotsvast geloof in Christus en zijn evangelie."

Johannes Kuipers, die de familie Tauber (en anderen) onderdak aanbood en zo het leven redde van een aantal joden, kreeg na de oorlog een verzetskruis. Bron: Stellingwerf 27-05-1982.

We komen steeds meer te weten over de rol die Smit Transformatoren in WO II heeft gespeeld. Zo was bijvoorbeeld ingenieur Verlee (Smit Elektroden) hoofd van de plaatselijke ordedienst (het verzet) en een groep Smit mensen hielp actief het verzet, (waaronder directeur Thomas Rosskopf en Ingenieur Gerritsen), door onderduikers in huis te nemen of het land uit te smokkelen en medewerkers vrij te krijgen of te behoeden voor tewerkstelling in Duitsland.

De lokale ordedienst met Ingenieur Verlee (4) van Smit als plaatselijk hoofd van het verzet en nog meer Smit mensen samen met de bevrijders (1944-1945). De collega die hem naar het onderduikadres brengt en die Fritz in zijn boek beschrijft staat hoogstwaarschijnlijk op deze foto.

Bij zijn eerste onderduikadres schrijft Tauber in de zomer van 1943 zijn herinneringen van het afgelopen halfjaar op, vaak met een bittere ondertoon. Na de beschrijving van de aankomst van het echtpaar in Friesland verwacht je een nieuw hoofdstuk over de onderduikperiode die dan volgt, maar hier stopt het verhaal. Op 6 juni 1944 moest men het eerste onderduik adres verlaten vanwege verraad. Men kwam terecht bij de familie Bruin in Echtenerbrug.

Het tweede onderduikadres, familie Bruin.

Onlangs (augustus 2023) kwam ik in contact met Lambert Bruin. Zijn grootouders hebben Fritz Tauber en zijn vrouw als onderduikers in huis gehad in 1945. Binnenkort een verslag van die tijd. Lambert stuurde nog een foto van een prachtig schilderij dat nog bij zijn moeder aan de muur hangt, geschilderd door Fritz Tauber tijdens zijn onderduik periode bij de familie Bruin. Hij had dus ook duidelijk schildertalent zoals we hieronder kunnen zien.

Schilderij Fritz Tauber (1945). 

In december 2023 stuurde Lambert Bruin mij onderstaand bericht: 

Bijgaand enkele foto`s van mijn grootouders, een schilderij dat bij mijn moeder boven de bank hangt en een foto van dhr. en mevr. Tauber. Meer foto`s zijn er helaas niet. De fam. Tauber is ondergedoken geweest van 6 juni 1944 tot 6 februari 1945. Tot er verraad dreigde. Zij verbleven op zolder in een donkere ruimte achter een meidenkast die voor een opening stond met een grote houten plaat achter de kast. Dat is wat ik mij herinner uit mijn jeugd, maar nooit wist wat hiervan de bedoeling was. Over de dagelijkse gang van zaken is bij ons niets bekend. Hier werd vroeger niet over gesproken en nu leven degene niet meer aan wie je het kunt vragen.

Fritz en Lenie Tauber.

Schilderij Fritz Tauber

3 x foto's van de grootouders van Lambert Bruin waar Fritz en Helene Tauber  8 maanden ondergedoken zaten (2e onderduik adres).

Met vriendelijke groeten
Lambert Bruin

Het derde onderduikadres, de familie Jansma. 

Na 10 maanden volgde het derde onderduikadres bij Klaas en Margje Jansma in Echten. Hiervan hebben wij (nog) geen informatie.

Op 17 april 1945 vierde men daar de bevrijding. Men heeft dus 2 jaar ondergedoken gezeten bij de 3 genoemde families.
Dan staat het echtpaar Tauber weer op hetzelfde punt als toen ze vanuit Oostenrijk naar Nederland aan kwamen. "Straatarm en van alle middelen ontdaan moesten wij een nieuw leven beginnen." Van zijn naaste familie was zijn zus de enige die de oorlog overleefde.

Verder bij Smit Transformatoren / Boek "Rondom Westerbork".
Gelukkig ging Fritz weer aan de slag bij zijn werkgever Smit die hem zo fantastisch had geholpen in de oorlog. Hij vond weer een huis en kon zo samen met zijn vrouw Helene een nieuw leven opbouwen in zijn geliefde Nijmegen. De wederopbouw van Nederland was in volle gang en werk was er volop. Na de bevrijding specialiseerde hij zich in lastransformatoren en aftakschakelaars en werkte hij samen met dhr.W. Gerritsen, de baas van de lasafdeling die hem na een onderhandeling met oorlogsmisdadiger "Aus der Funten" uit Westerbork vrij gekregen had en waar "de Taubers" zoveel aan te danken hebben gehad.

1953 - Het personeel van Smit schenkt een zonnewijzer aan Smit Transformatoren. De kunstenaar is Charles Hammes, derde van links is Fritz Tauber. Bron: Regionaal Archief Nijmegen.

In 1963 vierde hij zijn 25 jarig jubileum bij Smit en tot aan zijn pensioen bleef hij trouw bij Smit werken. Verder is hij altijd lid geweest van de seniorenvereniging "Willem Smit". Met de familie Kuipers, waar men het eerste onderduikadres had, is men altijd bevriend gebleven, kinderen hebben ze nooit gekregen.

In 2003 overleed Helene Tauber-büks en in 2004 overleed Fritz Tauber. In hetzelfde jaar werd zijn boek uitgegeven en was er een boekpresentatie in "Herinneringencentrum Westerbork".

 

Boekpresentatie "Rondom Westerbork"in 2004.

Nawoord van de enig overlevende zus van Fritz Tauber in het boek "Rondom Westerbork"
Bron: "Boek Rondom Westerbork", familie Tauber.

Velen vinden dat er destijds veel te weinig aandacht aan dit boek is gegeven. In 2004 bestond deze historische website nog niet en omdat de uitgever niet uit Nijmegen kwam heeft dit boek nooit echt aandacht gekregen in Nijmegen en omstreken. Door dit artikel breng ik het boek een beetje onder de aandacht. Of het boek nog te bestellen is weet ik zo niet, maar hieronder heb ik wel de gegevens staan waarmee dit boek bij een goede boekhandel nog te bestellen zou moeten zijn.

In memoriam Fritz Tauber
Begin februari 2020 kreeg ik via oud medewerkers van Smit Transformatoren nog 2 documenten over Fritz Tauber en daarin komen we ook meer achtergrond informatie te weten over de connectie van Smit Transformatoren en Elin, waar Fritz Tauber werkzaam was als technisch tekenaar voordat hij naar Nederland vluchtte. Beide documenten zijn gebruikt in het bedrijfsblad Smit Medelingen die jaren lang maandelijks werd uitgegeven door Smit Transformatoren.

Bron: Piet Waterhout, oud ingenieur bij Smit Transformatoren.Met dank aan Willem van Wely.

Bron: Piet Waterhout, oud ingenieur bij Smit Transformatoren.Met dank aan Willem van Wely.

18-11-2022: Stolpersteine – voor Fritz Tauber en zijn vrouw Helene Tauber-Büks

Wat zijn Stolpersteine?

Stolpersteine, ook bekend als struikelstenen, is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig (geboren in 1947 in Berlijn). Het is een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme.

Als herinnering aan de razzia van 18 november 1942 zijn er nu, 80 jaar later, ook bij het woonhuis van Fritz Tauber twee Stolpersteine geplaatst. Hij woonde op de Marienburg nr 70 te Nijmegen. De voordeur van nr 70 zit tussen café restaurant Toon en café restaurant Faber. Smit werd daarbij vertegenwoordigd door Willem van Wely en Kees Spoorenberg.

  
Links: Willem van Wely en Kees Spoorenberg bij de ingang van de voormalige woning van Fritz Tauber, rechts bloemen bij de Stolpersteine voor de familie Tauber.

Het boek is opnieuw uitgegeven
Ter herdenking van de grote razzia van 17-18 november 1942 brengt Stichting Stolpersteine Nijmegen het ooggetuigenverslag van Fritz Tauber opnieuw uit. Zondag 20-11-2022 vond in het huis van de Nijmeegse geschiedenis een dubbele boekpresentatie plaats Het eerste exemplaar van Fritz Taubers "Maanden van angst en verschrikking" werd aangeboden aan Rebecca Bateman, een nicht van Helene Tauber-Büks. Daarnaast was er nog een boekpresentatie die ook met de razzia uit 1942 te maken had. "Boekhouding van een ondergang". Deze boeken zullen bij diverse (Nijmeegse) boekhandels te koop zijn, waaronder Dekker v.d. Vegt aan de Mariekenstraat in Nijmegen.

Bron: Gelderland in Vrijheid.: Locatie : Plein 44 Nijmegen.

Rondom Westerbork", door Fritz Tauber, deel 5 in de serie "Getuigen van Westerbork", uitg. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2004; ISBN 90 72486 31 5; 88 blz., bron: Familie Tauber, Rondom Westerbork, Archief Smit Transformatoren.