Artikelen Smit Slikkerveer

Nederland telde in totaal 3 koepelgevangenissen. Deze zijn tussen 1882 en 1900 gebouwd door architect Johan Metzelaar (Arnhem en Breda) en zijn zoon (Haarlem). De gevangenissen vielen op door de mooie neo-renaissance bouwstijl met een soort kasteel torens bij de ingang en daarachter de gevangenis ondergebracht in een grote koepel waar de bewakers perfect zicht hadden op de gedetineerden. Een andere strafgevangenis in Willem Benjamin SmitDen Haag (stadsdeel Scheveningen) werd ook door Johan Metzelaar gebouwd in 1886. Willem Benjamin Smit voorzag al deze gevangenissen van elektrisch licht en de koepelgevangenis Arnhem had de primeur in 1884 en was daarmee de eerste elektrisch verlichtte gevangenis van Nederland.

De oorspronkelijke functie hebben deze gevangenissen niet meer behalve een deel van de gevangenis van Den Haag. De anderen gevangenissen werden gesloten en zijn later onder meer gebruikt om asielzoekers te huisvesten, staan in de verkoop of hebben/krijgen een andere bestemming.

koepelbreda1886a

Koepelgevangenis Breda (1886).  Bron: Stadsarchief Gemeente Breda  

FILM Gevangenisleven en reclassering uit 1925 door Willy Mullens
Ik vond 3 prachtige films over het gevangenisleven in 1925 die mooi bij dit artikel aansluiten. Let vooral ook op akte 3, daar zijn opnames gemaakt bij de koepel in Breda en volgens mij ook Haarlem (zie ook de foto van de breimachine in de cel, die is ook te zien in akte 3).

Gevangenisleven en reclassering 1925 akte 1  
Film in opdracht van de "R.K. Reclasseeringsvereeniging" over de dagelijkse gang van zaken in de gevangenis aan de Amstelveenseweg te Amsterdam anno 1925. In de eerste akte: het leven en werken in de gevangenis.
Klik op de play button of de icoon eronder.


Gevangenisleven en reclassering 1925 akte 2
Tweede akte van een film over de gang van zaken in de gevangenis aan de Amstelveenseweg te Amsterdam anno 1925. In dit deel de gevangenisbibliotheek, zieken cel, boekbinden, weven, textielreparatie en het verzendmagazijn. 
Klik op de play button of de icoon eronder.



Gevangenisleven en reclassering 1925 akte 3 
Derde akte van een film over de gang van zaken in de gevangenis anno 1925. In deze akte: - een kerkdienst in de gevangenis - cel bezoek door aalmoezenier - de reclasseringsambtenaar aan het werk - ontslag uit de gevangenis - opnamen van de kruisgevangenis Amstelveenseweg te Amsterdam en de Koepelgevangenis te Breda met booglamp van Willem Smit in beeld. Klik op de play button of de icoon eronder.


 

Bron: Beeld en Geluid

   

Johan Frederiks Metzelaar, rechts de tekening voor de cellulaire gevangenis in Arnhem.

Johan Frederik Metzelaar (Rotterdam, 21 juli 1818 - Scheveningen, 22 januari 1897) was een Nederlands architect en ingenieur. Hij werd internationaal bekend door zijn ontwerpen van de koepelgevangenissen in Arnhem en Breda. Deze koepelgevangenis was gebaseerd op het panopticum-principe. In 1791 bedacht door de Brit Jeremy Bentham. Vanuit het midden van het cirkelvormige complex konden de bewakers de gevangenen constant in de gaten houden.

Metzelaar werd geboren en groeide op in Rotterdam, in een Nederlands-hervormd gezin met vijf kinderen. Zijn vader was afwisselend kastelein en bediende. Vanaf 1833 ging de jonge Metzelaar in de leer bij een timmerman en hij volgde hij lessen aan de tekenschool van het Rotterdamse genootschap ‘Hierdoor tot Hooger’. Van 1870 tot 1886 zou hij uiteindelijk "hoofdingenieur der gevangenissen en rechtsgebouwen bij het Departement van Justitie" zijn. Op 1 januari 1886 volgde zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar hem in deze functie op. Hieronder een opsomming van door hem gebouwde Justitiële werken (kantongerecht/gevangenis).

  • 1870 Rotterdam: Strafgevangenis aan de Noordsingel (met Allard C. Pierson)
  • 1872 Doetinchem: kerkje bij de jongensgevangenis De Kruisberg
  • 1879 Schagen: Kantongerecht, Landbouwstraat 13
  • 1880 Alphen aan den Rijn: Kantongerecht
  • 1880 Apeldoorn: Kantongerecht
  • 1880 Kampen: Kantongerecht
  • 1881-1882 Tiel: Gerechtsgebouw
  • 1882-1882 Geldermalsen: Kantongerecht, Rijksstraatweg 4 (samen met zijn zoon)
  • 1882-1883 Groningen: Strafgevangenis
  • 1883 Zuidhorn: Kantongerecht
  • 1884-1884 Alkmaar: Gevangenis Schutterwei, Prins Bernhardlaan 16
  • 1882-1886 Arnhem: Koepelgevangenis, Wilhelminastraat 16
  • 1882-1886 Breda: Koepelgevangenis
  • 1859-1875 Diverse gebouwen in het complex Veenhuizen, waaronder de directeurswoning Klein Soestdijk.

 

 

Koepelgevangenis Arnhem (1882-1886)

Korte geschiedenis
Dit was de eerste koepelgevangenis die door Johan Frederiks Metzelaar werd gebouwd. Men begon in 1882 met de bouw. In 1884 werd Willem Smit erbij betrokken en voor het eerst in Nederland was er elektrisch licht te zien in een strafgevangenis. In 1886 werd de gevangenis officieel geopend.

Zoals je ziet op de foto's lijken de 3 koepelgevangenissen veel op elkaar. Voor de koepelgevangenis Arnhem vonden wij een beschrijving van de installatie voor elektriciteitsopwekking. Deze zijn vergelijkbaar voor Breda en Haarlem.

In Arnhem stonden twee stoomketels: een stoommachine van 35 pk, een direct gekoppelde Smit-dynamo (zie tekening hieronder) en er hingen zo'n 260 Swan gloeilampen van 12 NK in het gebouw en in het midden van de koepel booglampen felle booglampen. Bovendien werden door Smit de houders, schakelaars en 4000 meter draad geleverd. Een 'werkman' van Smit zou, tegen betaling van HFL 70 per maand, de installatie gedurende drie jaar beheren. Smit leverde een dynamo (generator) met een vermogen van 6,5 kW en een klemspanning van 600 volt. De dynamo maakte 800 omwentelingen per minuut en was via riemen aangesloten op een stoommachine van 295 omwentelingen per minuut.
De stoommachine werd ook gebruikt in de stoom kokerij en de drogerij van de gevangenis. De kostprijs bedroeg HFL 16.000,- voor die tijd natuurlijk een enorm bedrag, maar goedkoop in vergelijking met andere aanbieders die op de opdracht had ingeschreven. Smit Slikkerveer was overigens het enige echt Nederlandse bedrijf die in die tijd elektrisch licht aan de man bracht. Andere Nederlandse bedrijven waren feitelijk agentschappen van Duitse, Amerikaanse of Engelse bedrijven. 

Op 11 mei 1944 was de koepel in Arnhem groot nieuws omdat die dag twee verzetsmensen uit Twente werden bevrijd uit de koepel door leden van de landelijke knokploeg LKP. De Duitsers gebruikten gedurende WO II deze gevangenis. De twee verzetsmensen waren Henk Kruithof en Frits Slomp, de oprichter van de landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers.

willem smit 862

De dynamo die gebruikt werd bij de koepelgevangenis in Breda, fabricaat Smit Slikkerveer. Bron: archief Brush HMA Ridderkerk. 

 Edison gloeilamp uit 1884 

Links: krantenknipsel, bron: De Standaard 24-11-1884, rechts Swann lampen uit de collectie van dhr. Fin Stewart uit Australië

 

De bouwtekeningen gemaakt door J. F. Metezelaar voor de cellulaire gevangenis in Arnhem . 

De koepelgevangenis in Arnhem rond 1910, bron: Gelders archief.

 

De directeur en de bewakers van de koepelgevangenis in Arnhem (1910), bron: Gelders Archief

De koepelgevangenis Arnhem anno 2018
De Koepel is een rijksmonument en had 245 cellen. Op 22 maart 2013 kwam het nieuws dat deze inrichting gesloten zou worden. Het complex diende daarna niet meer als gevangenis, maar als huis van bewaring. In september 2015 wees het COA de voormalige gevangenis aan als opvangcentrum voor de vele vluchtelingen die de EU binnenkwamen. In oktober 2017 werd het complex te koop gezet. Tijdens het verkoopproces zijn diverse (kleine) bedrijven actief in de voormalige gevangenis. Zo kunnen er escape room-spellen gespeeld worden en is  er een cateringbedrijf in de oude personeelskantine gehuisvest. 
Filmmaatschappij Dutch Filmworks (DFW) heeft eind 2017 opnames bij de Koepelgevangenis gemaakt voor de film "Bankier van het verzet". Acteurs als Barry Atsma, Jacob Derwig, Pierre Bokma en Jochum ten Haaf spelen de hoofdrol. De film is in 2018 in de Nederlandse bioscopen te zien.

    

De hal in de koepel 

   

Links een luchtfoto van de Koepel in Arnhem (1986), rechts de gevangenispoort in 2005.

Filmverslag de koepel omroep Gelderland

Koepelgevangenis Breda
In 1886 werd de tweede koepelgevangenis in Breda gebouwd, weer naar een tekening van architect Johan Metzelaar.  In november 1884 kreeg Willem Benjamin Smit ook hier de opdracht om deze gevangenis van elektrisch licht te voorzien. In 1886 werd dat een feit. Daarmee was Breda de tweede gevangenis van Nederland met elektrisch licht. 

De koepelgevangenis van Breda had 204 cellen en maakte deel uit van een justitieel complex in het centrum van Bred en huisvestte een deel van de penitentiaire inrichting De Boschpoort en had 245 cellen. De Boschpoort kende drie onderdelen: een huis van bewaring, een gevangenis en een afdeling met extra zorg plaatsen. Tot januari 2013 was er ook een vrouwengevangenis. De vrouwen zijn overgeplaatst naar de penitentiaire inrichting Ter Peel in Horst aan de Maas. Op 22 maart 2013 werd bekend dat de hele gevangenis gesloten zou worden in verband met bezuinigingen. De eerstvolgende afdeling ging in 2014 dicht. De rest van het complex werd per 1 januari 2016 definitief als penitentiaire inrichting gesloten. Het gebouw is een rijksmonument. 

De Koepelgevangenis in Breda kent een roemrucht verleden en werd vooral bekend door de 4 van Breda, de laatste bekende nazi-gevangenen die in Nederland hun straf uit zaten en een aantal ontsnappingen, waarbij de ontsnapping van oorlogsmisdadiger Faber en nog 6 andere SS-ers  op 2e Kerstdag 1952) de meest bekende is.

 koepelbreda-oud2

De zojuist gebouwde koepelgevangenis in Breda (1886), bron: Geheugenvannederland.

koepelbreda-oud koepel-breda1883

Tekeningen van de bouw van de Koepelgevangenis van Breda. Bron: Stadsarchief Gemeente Breda 

 koepelbreda-1886 

Een unieke foto van de koepelgevangenis in Breda uit 1886. Bovenin zien we een aantal felle lampen, aangebracht door Willem Smit. In totaal werden er ongeveer 250 lampen geinstalleerd door het hele gebouw heen. Bron: Geheugenvannederland.nl.

De koepel Breda anno 2018
Ook de koepelgevangenis van Breda staat te koop sinds einde 2017. De gemeente zou vanwege de kosten geen gebruik maken van het aanbod om de gevangenis te kopen. De laatste gevangenen verlieten in 2014 het beeldbepalende pand in het centrum van Breda, daarna huisvestte het monumentale gebouw een tijdlang asielzoekers.  

koepelbreda-nu

De hal van de Koepelgevangenis in Breda zoals deze er nu uitziet. Bron: Wikepedia

koepelgevangenisbreda koepelgevangenis breda

Links de zijkant en rechts de voorkant van de Koepelgevangenis Breda met ingang, bron: Wikepedia 

Koepelgevangenis Haarlem
Deze strafgevangenis werd gebouwd tussen 1899 en 1901. De architect was Willem Cornelis Metzelaar (zoon van Johan Frederik Metzelaar) die zijn functie overnam. In 1900 werd Willem Smit weer ingeschakeld om deze gevangenis van elektrisch licht te voorzien. De 19e-eeuwse koepelgevangenis van Haarlem is een voormalige strafgevangenis met 400 cellen en de grootste van de drie koepelgevangenissen in Nederland. Sinds 2016 wordt dit Rijksmonument echter niet meer gebruikt als gevangenis. Een klein jaar lang werd er onderdak geboden aan honderden vluchtelingen en daarna werd Stichting Panopticon opgericht om het gebied rond de Koepel van Haarlem tot bloei brengen met University College Haarlem als hoofdfunctie. Tot die tijd doet de koepel dienst als concertzaal voor muzikale optredens en performances.

Bouw van de koepelgevangenis Haarlem

 

Links de gevel van de koepel gevangenis in Haarlem met aan de rechterkant een oude lamp. Misschien nog een overblijfsel van de lampen die Willem in 1900 plaatste ? Rechts, cel met een breimachine (1924) zie ook de film van Willy Mullens.

   

Den Haag (stadsdeel scheveningen )
De strafgevangenis is tussen 1883 en 1886 gebouwd door J.F. Metzelaar, bouwmeester voor gerechtsgebouwen en gevangenissen van het departement van Justitie. Dit was de vierde strafgevangenis die door Willem Smit uit Slikkerveer van elektrisch licht voorzien werd in 1886. Aanvankelijk was de gevangenis bedoeld voor ruim 2000 gedetineerden, maar al in 1911 werd het gebouw uitgebreid met een strafgevangenis voor mannen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kampte Nederland met een cellentekort en werden op het terrein noodgebouwen geplaatst, werden er cellenbarakken bij gebouwd en kwam er ook een militaire gevangenis in het complex.

1941, twee bewakers in het "Oranjehotel "

Oranjehotel
Op 10 mei 1940 werd de gevangenis geschikt gemaakt voor krijgsgevangenen en NSB’ers. Slechts 4 dagen later, na de capitulatie van Nederland, viel de gevangenis in handen van de bezetter. In eerste instantie werd het door hen gebruikt om verzetsmensen op te sluiten en te verhoren. De eerste verzetsmensen die hier in begin 1941 werden opgesloten waren leden van de Geuzengroep. Daarna werd op 2 april 1941 een groot aantal leden van de Stijkelgroep binnen gebracht en vanaf begin juni 1941 een nog groter aantal communisten. Joodse gevangenen werden door de leden van de WA en de Duitse bewakers vaak ernstig mishandeld. De communisten werden tijdens hun verhoren door de Sicherheitsdienst en door leden van de Haagse gemeentepolitie vaak flink gemarteld omdat ze zo moeilijk tot spreken te krijgen waren.  Omdat in de barakken bijna alleen politieke tegenstanders van het Nazi-regime opgesloten zaten werd het in de volksmond al snel het Oranjehotel genoemd. In totaal hebben er ongeveer 25.000 mensen in het Oranjehotel gevangen gezeten. Een deel van de gevangenen werd te werk gesteld in Duitse kampen, echter werden er ook veel vrijgesproken. In totaal zijn er 215 gevangenen ter dood veroordeeld en geëxecuteerd op de nabijgelegen Waalsdorpervlakte, alwaar ze in massagraven werden gedumpt. Er bevonden zich continu 1200 tot 1500 gevangenen in het Oranjehotel die door ruimtegebrek vaak met meerderen in één cel kwamen te zitten.


De locatie Scheveningen van de Penitentiaire Inrichting Haaglanden is gelegen in het oosten van de wijk Belgisch Park in Den Haag. Binnen het complex Scheveningen bevinden zich:

  • het Penitentiair Psychiatrisch Centrum
  • een Zeer Beperkt Beveiligde Inrichting (ook wel 'open inrichting')
  • het Justitieel Centrum voor Somatische Zorg (voorheen het Penitentiair ziekenhuis of Justitieel Medisch Centrum)

In 2013 stond het Scheveningse complex op de nominatie om gesloten te worden. Later dat jaar besloot de overheid echter om de inrichting toch open te houden.
Binnen de muren van het complex te Scheveningen bevindt zich ook de United Nations Detention Unit (UNDU). Deze unit staat onder leiding van de Verenigde Naties en maakt geen deel uit van de Penitentiaire Inrichting Haaglanden. Verdachten van het Joegoslaviëtribunaal en van het Internationaal Strafhof verblijven er in voorlopige hechtenis onder verantwoordelijkheid van de Verenigde Naties. De voormalige Servische president Slobodan Milošević is er in maart 2006 in zijn VN-cel overleden, de Bosnisch-Servische leider Radovan Karadžić is er sinds juli 2008 ondergebracht. Op 31 mei 2011 kwam ex-opperbevelhebber van de Bosnische Serviërs Ratko Mladić ook binnen de muren van deze Detention Unit. Ook andere vermeende oorlogsmisdadigers uit de Bosnische Oorlog zaten of zitten er.

Een deel van de oude Scheveningse gevangenis krijgt definitief de status van herinneringscentrum. De verbouwing van het complex met daarin de beroemde Doodencel 601 begon in 2016. Jaarlijks worden op 4 en 5 mei kransen gelegd bij een monument bij Doodencel 601.

 

 

Ik ben nog op zoek naar foto's van de machine hal met daarin de stoommachines, elektromotoren en foto's van de boog/gloeilampen) uit de beginperiode van de bouw van deze gevangenis (1886).  Wie kan mij aan deze foto's (of film) helpen? Ook aanvullingen en verbeteringen zijn welkom. Dit kan via de reactie module onderaan dit artikel of per e-mail naar Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.  

Bron: Wikipedia, Archief Breda, Gelders archief, archief Haarlem, Archief Brush HMA Ridderkerk, Wikepedia, KNOB, Sabine Ticheloven, geheugenvannederland.nl, gahetna.nl , omroep Gelderland, Youtube, Beeld en Geluid, 

Reacties mogelijk gemaakt door CComment

Foto gallery Smit Slikkerveer

Cloud tag

Laatste artikelen

Laatste reacties

      LEES MEER

Wie is online

We hebben 147 gasten en geen leden online

Statistieken

Aantal bekeken pagina's
11081090
DMC Firewall is a Joomla Security extension!