Op 19-04-2016 was het precies 130 jaar geleden dat de eerste openbare elektriciteitscentrale van Nederlands fabricaat van start ging ( de N.V. Electrische Verlichting Kinderdijk). De oprichter was Willem Benjamin Smit. Nadat Willem enkele jaren daarvoor (1881) een verlichtingsinstallatie had gebouwd voor de fabriek van Diepeveen, Lels en Smit, wilde de directeur ook elektriciteit in zijn eigen huis. Dit wekte grote belangstelling bij andere fabrikanten, want zij wilden ook hun olielampen vervangen door elektrisch licht. In 1884 werd Willem gevraagd om onderzoek te doen naar de mogelijkheden van een elektrische centrale in Kinderdijk. 
In januari 1886 kreeg Willem Smit de opdracht om 25 booglampen te leveren voor de elektrische verlichting van Amsterdam CS. Tijdens de bouw van het station in januari 1888 zorgde hij voor elektrische verlichting voor de bouwvakkers die ook in de nacht door moesten werken om het treinstation op tijd klaar te krijgen. Willem Smit had ervaring opgedaan met de aansluiting van de elektrische straatverlichting bij de Waalkade in Nijmegen in 1886 en net daarvoor de eerste elektrisch centrale in Nederland (Kinderdijk).
Nadat directeur Thomas Rosskopf in 1924 de eerste elektrische lastransformator van Nederland had ontworpen werd het elektrisch lassen een 'hot' item. Iedereen wilde deze nieuwe manier van lassen leren. Willem Smit & Co's afdeling "laschtechniek" sprong daar handig op in en introduceerden door het hele land demonstraties en cursussen, de zogenaamde 'lasch-demonstraties' en 'laschcursussen'.
Een “gemiddeld” gezin is heden ten dage aangesloten op het aardgas om het huis te kunnen verwarmen en het warme water voor het douchen. De elektriciteit wordt gebruikt voor verlichting, tv en koken en de auto loopt op benzine. Je ziet: Een “gemiddeld” gezin heeft nu drie energiestromen tot zijn beschikking op elk moment van de dag en de opslag van de energie is geen probleem. (zie fig 1). In de nabije toekomst zal dat veranderen en zal er nog zeer waarschijnlijk maar één energiestroom zijn, namelijk de elektriciteit. De huisaansluiting zal dan standaard driefasig zijn. Indien het “gemiddelde” gezin zo overstapt door een warmtepomp te installeren voor verwarming en warm water en men de benzine auto inruilt voor een elektrische auto, dan zal dat grote consequenties hebben voor het elektriciteitsnet en voor de transformator in het bijzonder.
Het “gemiddelde” gezin zal het jaarverbruik zien toenemen van 3000 kWh naar 8300 kWh, dus bijna een verdrievoudiging (zie fig 2). Bij deze vereenvoudigde berekening is trouwens uitgegaan van 100% rendement ( dus geen energieverliezen ), geen verandering in levensstijl en geen extra isolatiemaatregelen aan de woning. Het piekverbruik zal daarentegen veel meer toenemen. In de winter leveren de zonnepanelen nagenoeg geen energie, de warmtepomp draait op vol vermogen en de accu van de auto moet dan ook nog opgeladen worden. In de zomervakantie, op een niet te hete dag, leveren de zonnepanelen veel energie, de meeste auto’s zijn in het buitenland en de warmtevraag is beperkt en de warmtepomp staat dan ook niet in de airco-stand. Er is dus geen piekverbruik, maar een pieklevering. Er is echter nog geen opslagmedium die het teveel aan elektrische energie opslaat voor een tijdstip dat de vraag hoog is, tenzij men daarvoor de accu van de auto’s (niet alleen van je eigen auto maar misschien ook die van de buren) wil gaan gebruiken.
In 1900 werd door Willem Smit de eerste transformator in Nederland ontworpen. Vanaf die tijd ging de transformator geleidelijk in productie, maar door de opkomst van de elektriciteitscentrales en de steeds groter wordende vraag werd in 1907 de jonge ingenieur Thomas Rosskopf aangenomen om deze afdeling te gaan leiden. Rosskopf was vanaf 1907 tot 1913 de baas van de transformatorenfabricage in Slikkerveer.
Eerste elektrische straatverlichting
In juli 1886 werd de eerste elektrische straatverlichting in Nederland een feit. Willem Benjamin Smit fabriceerde in zijn fabriek in Slikkerveer een aantal straatlantaarns, die voorzien waren van het toentertijd revolutionaire tuimelmechanisme, bedacht door Willem zelf. Dit tuimelmechanisme was nodig om het vervangen van koolspitsen in de lampen te vergemakkelijken omdat deze dagelijks vervangen moesten worden.
Keizer Karelplein in Nijmegen (1900)met prominent in het midden de elektrische tuimellantaarn van Willem Smit.
De eerste elektrische tuimellantaarns werden in juli 1886 in Nijmegen geplaatst door Willem Smit. Later werden er ook nog andere typen elektrische straatlantaarns door Willem Smit geleverd, met afwijkende masten en zonder tuimelmechanisme, waarschijnlijk waren die een stuk goedkoper. Dit hield wel in dat er dagelijks een mannetje in de mast moest klimmen om de koolspitsen te vervangen, iets wat wij ons vandaag de dag niet meer voor kunnen stellen, want verlichting is voor iedereen een vanzelfsprekendheid geworden. Als je dan bedenkt dat elektrische verlichting slechts 125 jaar oud is.....
Twee verschillende typen elektrische lantaarnpalen, oorspronkelijk in tuimelbare uitvoering. Het is onbekend of tijde van het maken van de foto het tuimelmechanisme reeds verwijderd of gemodificeerd was.
Filmfragment hoogwater in Nijmegen (Waalkade 1930) met enkele aangepaste tuimellantaarns
Hieronder het enige (zeer korte) filmfragment wat ik kon vinden waarop enkele tuimellantaarns te zien zijn. De film is uit 1930 en gaat over het hoogwater in Nijmegen (Waalkade), en daarop zijn enkele van de originele oude tuimellantaarns te zien, maar flink aangepast. De lantaarns hebben dezelfde mast als de foto hierboven (links). Alleen is de armatuur weer anders.
Industrieel erfgoed teruggevonden in het Kronenburgerpark
Onlangs deed ik een oproep of er iemand wist of er nog ergens in Nijmegen een originele tuimellantaarn van Willem Smit (1886) te vinden was. Ik kreeg een reactie van dhr. Toorop en hij stuurde mij een link waar enkele foto's stonden met daarop de bewuste tuimellantaarn. Deze was onmiskenbaar van het model uit 1886-1888 . Deze elektrische lantaarn is een uniek stukje industrieel erfgoed omdat het één van de allereerste elektrische straatlampen in Nederland is.
De huidige tuimellantaarn in het Goffertpark: de allereerste elektrische straatlamp in Nederland.
Erik de Vries maakte enkele foto's van deze lantaarn, waarvan de mast nog origineel is, maar de armatuur en het tuimelmechanisme in de loop van de jaren verwijderd/aangepast zijn.
Rudo Hermsen
Hieronder de foto's.
Onmiskenbaar hetzelfde model als op de tekening uit 1885.
Links de tuimellantaarn uit het Kronenburgerpark en rechts dezelfde uit 1900 bij het Station in Nijmegen. Alleen de armatuur is in de loop van de tijd aangepast.
Foto's tuimellantaarn in Kronenburgerpark gemaakt door Erik de Vries.
Reacties mogelijk gemaakt door CComment