Op zondag 5 mei 2013 was het precies 90 jaar geleden dat de radiotelegrafieverbinding tussen Nederland en voormalig Nederlands Oost-Indië, (Radio Malabar) werd gelegd (lange golf zender). 
Ir. Dr. C.J. de Groot was hoofd Technische Telegraaf- en Telefoondienst Nederlandsch-Indië en radiopionier. In 1922 bouwde hij een lange-golf zender in Malabar t.b.v. een radioverbinding tussen Nederlands-Indië en Nederland. Dit was toentertijd de sterkste zender ter wereld. Op 05 Mei 1923 werd de eerste radioverbinding gemaakt tussen Nederlands-Indië en Nederland. Willem Smit & Co's Transformatorenfabriek leverde voor die zender in 1922 een grote spoel en enkele transformatoren. Smit Slikkerveer leverde de generatoren voor deze zender.

De Groot haalde in 1906 zijn ingenieursdiploma "Elektrotechniek" in Karlsruhe, 2 jaar daarvoor haalde Ir. Thomas Rosskopf aan dezelfde Technische Hogeschool zijn ingenieursdiploma "Elektrotechniek". Zij hebben elkaar zeker gekend, ook al omdat men allebei lid was van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI). Vijf jaar na zijn dood werd de zgn. Ir. Dr. C. J. de Groot plaquette ingesteld.

Deze plaquette was een onderscheiding voor mensen die zich op elektrotechnisch gebied onderscheiden hadden. Willem Benjamin Smit was de eerste die deze onderscheiding in 1932 ontving. Anton F.Philips ontving hem in 1935.

Klik op bovenstaande foto voor een uitgebreide biografie van Ir. Dr. C.J. de Groot. (1883-1927)

Voorgeschiedenis
Aan het begin van de vorige eeuw werd de vraag naar betere en snellere verbindingen met onze koloniën steeds groter. Al omstreeks 1901 werd er met Indië getelegrafeerd via twee trajecten t.w. een Nederlands-Duitse kabel (via het knooppunt Yap tussen de Filippijnen en Nieuw-Guinea) en een kabeltraject dat in Engelse handen was. Vanaf 1912 werd veel onderzoek verricht om de enorme afstand (12000 km) tussen Nederland en de Indische Archipel op de lange golf te overbruggen.

In Radio Kootwijk begon Prof. Dr. Ir. N. Koomans het speurwerk terwijl in Indië Dr. Ir. C.J. de Groot pionierde. Tijdens de eerste wereldoorlog was de beschikbaarheid van de kabels niet altijd gewaarborgd vanwege hun kwetsbaarheid, zowel in technische maar vooral in politieke zin. De noodzaak van een eigen directe verbinding met Indië deed zich daardoor steeds duidelijker voelen.

Gekozen werd voor een lange golf verbinding. (bron: Radio Kootwijk).

Interieur van het radiostation Landangan bij Sitoebondo; v.l.n.r. de heren Schokman, ir. C.J. de Groot, C. de Haas en D.C. Noppen. (1918-1919)
Klik HIER voor alle technische informatie over zendstation MALABAR uit de Ingenieur (1925).

Zendstation Kootwijk

Kootwijk was de locatie waar begin jaren 20 een zendstation gebouwd werd om contact te kunnen onderhouden met de kolonie Nederlands Indië. De Koninklijke P.T.T, het huidige KPN, was rond 1905 bezig met experimenteren met radio-verbindingen vanaf het lichtschip "Maas". Radio-verbindingen werden in het begin uitsluitend gebruikt voor communicatie tussen schepen en het vaste land. De reikwijdte van de radio was toen nog niet zo ver dat men Nederlands Indië kon bereiken.


De bouw van Radio Kootwijk

Door Duitsland, Engeland en Amerika waren er kabels gelegd naar het oosten, waar Nederland gebruik van kon maken. Deze verbindingen vielen echter weg in WO I, toen het verbindingspunt, het kabelknooppunt, het eiland Yap in handen viel van de Japanners. Zij stelden direct de verbinding buiten gebruik, zodat alleen de Engelse kabel gebruikt kon worden. Hierover mochten echter geen gecodeerde berichten worden verzonden, en was de verbinding er uitsluitend voor militair gebruik.

FILM "De geschiedenis van Radio Kootwijk"

Bron: Jan Willem Udo

De Groot gaat naar Nederlands Oost Indië
In 1908 vertrok De Groot naar het toenmalige "Nederlandsch-Oost-Indië", waar zijn aanstelling tot ingenieur bij het departement van Gouvernements-bedrijven, afdeling PTT, volgde. Aanvankelijk voorbestemd voor de telegrafie werd hij al spoedig overgeplaatst naar de radiodienst en al spoedig ging hij proeven voor de regering doen m.b.t. radioverbindingen. Hij studeerde af op zijn proefschrift over de invloed van het tropisch klimaat op de radioverbinding.

De Nederlandse regering volgde de proeven van de Groot met zeer grote interesse, zo blijkt uit bovenstaande brief van de minister van "Kolonien", Th. B. Pleyte aan de Minister van Marine. Bron: PK Archief.

Met afgedankte materialen en een nieuwe, Amerikaanse boogzender lukte het hem uiteindelijk om een radiostation op Bandoeng te bouwen. De signalen die de Groot stuurde werden niet opgevangen in Nederland, en ook niet door de sterkste zender ter wereld, de zender in het Duitse Nauen.

Het door Dr. Ir. C. J. de Groot in Indonesië gebouwde ontvangst toestel dat met de
'Zeven Provinciën' werd meegegeven op reis naar Nederland via het Panamakanaal.

Willem Vogt
In 1911 kwam Willem Vogt in beeld. De Indische PTT zocht vakmensen om daar ter plekke een systeem van draadloze telegrafie op te bouwen Vogt, een expert op het gebied van draadloze communicatie, trad in dienst van de Indische PTT en vertrok in 1911 naar Batavia. Hij werkte een jaar op het telegraafkantoor van Weltevreden, waar hij les gaf aan radiotelegrafisten van de Marine en was vervolgens chef van de radiostations op Timor en Ambon. In 1917 ging hij naar Bandoeng. Daar kwam hij te werken onder Ir. C. de Groot en ging hij werken aan de door de Groot gebouwde zender.

 
Links: Willem Vogt (1888-1973), rechts: Willem Vogt op zijn paard "Manus" in 1917.

Telefunken
Het bedrijf Telefunken, die door vriendjes politiek de order van Nederland voor grote radiozenders had binnen gesleept, had al een complete (kleine) zender geleverd, maar deze was niet goed genoeg en daarom had de Groot een nieuwe zender opgebouwd met onder andere een motor van een neergestort vliegtuig en een dynamo van een tram. Deze zender bleek echter veel sterker. De antenne werd tussen twee rotswanden opgehangen.

Op een berg bij Bandoeng ving Vogt twee jaar lang 's nachts legercommuniqués uit Europa op. Hij maakte er dagelijks bulletins van voor de gouverneur-generaal, die ze later ook beschikbaar stelde aan de Indische pers. In 1920 lonkte Nederland, waar de Nederlandsche Seintoestellen Fabriek bezig was met draadloze telefonie en telegrafie wat uiteindelijk uitmondde in radiouitzendingen. Vogt nam ontslag bij zijn werkgever in Bandung ging werken bij het NSF en stond in Nederland aan de basis van de Hilversumse omroep. Hij werd omroeper en later oprichter en directeur van de A.V.R.O.

Klaas Dijkstra
Klaas Dijkstra (1894 - 1976) was de oudste zoon uit een Fries gezin van vijf kinderen. Zijn verhaal begint, nadat hij in 1914 wordt opgeroepen voor de militaire dienstplicht. Hij wordt ingedeeld bij de afdeling voor lijntelegrafie van de Genie in Utrecht. Dit zal voor het verdere verloop van zijn leven van doorslaggevende betekenis blijken te zijn. Hij komt daar in aanraking met militaire zend- en ontvangtechniek, die toen, zeker in Nederland, nog in de kinderschoenen stond. Tijdens zijn diensttijd mocht hij zich voorbereiden op het toelatingsexamen van de net opgerichte MTS (vergelijkbaar met HTS en HBO) in Leeuwarden. Hij slaagde, en werd direct tot de tweede klas toegelaten. In oktober 1918 behaalde hij het einddiploma "elektrotechniek". Eind 1919 reageerde hij op een advertentie, waarin personeel voor de "Radiodienst" van de PTT in Nederlands Oost-Indië werd gezocht. Zijn toelatingstest is succesvol, en eind 1920 arriveerde hij, met zijn echtgenote, op hun eerste standplaats Bandoeng op West-Java. Hij was dus een van de opvolgers van Willem Vogt die in 1920 naar Nederland vertrokken was op bij het NSF te gaan werken.

De Poulsen-zender ontworpen door Ir. Dr. C.J. de Groot werd operationeel na mei 1923. (foto 09-07-1923) Links zien we chef-wacht Klaas Dijkstra voor de zender (met daarin de spoel gemaakt door Smit Transformatoren in 1922).

Principe schema van de Poulsen booglamp.

Klaas Dijkstra tijdens zijn studie elektrotechniek.

Hier maakte hij kennis met Ir. Dr.C.J. de Groot, die hem opdroeg verschillende onderdelen te construeren voor zijn 2400 kW booglampzender op Radio Malabar. Het meest urgent was het ontwerpen van een magnetiseringsspoel van 10 ton, en hiermede diende te worden begonnen. De beroemd geworden Dr. de Groot gaf toen leiding aan de bouw van ’s werelds krachtigste Langegolf telegrafie zender in de Malabar kloof, teneinde radiocommunicatie met Nederland mogelijk te maken. Dijkstra woont en werkt enige jaren op het zendstation "Malabar", waar hij tevens een tijdlang chef van de werkplaats is.

Bouw Radiostation Malabar

Filmfragmenten van Radio Malabar door Jan-Willem Udo

Radiostation Malabar in aanbouw, bron: de Telegraaf 10-11-1921

Situatieschets radiostations in de buurt van Radio Malabar rond 1924

Het uitwisselen van het defecte glaslichaam op de Poentang als gevolg van de 24-uur proef.

In 1923 was de telegrafiezender bedrijfsklaar en ook in Nederland waren ontvangststation Sambeek en zendstation Kootwijk op tijd gereed om te telegrafisch communiceren met Malabar. Op 05-05-1923 was de eerste officiële langegolf radio telegrafie verbinding tussen Nederlands-Indië en Nederland een feit, al werkte nog niet alles naar behoren ten gevolge van een blikseminslag in de bergkloofantenne. Enkele dagen later was dat probleem opgelost. Op 7 Mei 1923 werd "den dienst Nederland - Indië".(Lange golf telegrafie) geopend.

De techniek nam een vlucht en in juni 1925 wist Prof. Ir. N. Koomans vanuit het PTT-laboratorium in Den Haag verbinding te krijgen met het Malabarse ontvangstation Rantja Ekek middels een kortegolf telegrafie zender. Dat was een lampzendertje met een golflengte van enkele tientallen meters en een vermogen van nog geen …. duizendste van dat van de grote booglampzender! Dit was een enorme vooruitgang. Het kostte minder energie/ruimte en de geluidskwaliteit was veel beter. Behalve telegrafie was nu ook telefonie mogelijk. Dit betekende tevens ook het einde van de lange golf verbindingen tussen Nederland en Indië. 

Prof. Ir. N. Koomans.

Twee maanden later nam de geregelde radiotelegraafdienst Nederland-Indië een aanvang, nadat De Groot een radio station voor Nederland had gebouwd die tijdelijk in Blaricum geplaatst werd, konden wel beide Indische zenders ontvangen worden.

De 100 kW booglampzender waarmee de eerste zendproeven naar Nederland plaats vonden, welke het eerst op de 5e Juni 1919 werden ontvangen in het ontvang gebouwtje op de Blaricummer Meent.

Interieur van het radio-ontvangstation op de Blaricummer Meent met de Indië-ontvanger, waar de eerste radiotekens van de 100 kW-zender van Radio Malabar werden ontvangen op de 5de Juni 1919. Links de heer P.C. Tolk, rechts  de heer Visser.

Bron: De Prins 1926 (collectie Rudo Hermsen)

 

Nogmaals de korte golf zender van Kootwijk (1925).

Bijna gooide een bliksem nog roet in het eten, maar de verbinding met Nederland kon doorgang vinden. (bron: De Telegraaf 04-05-1923) 

De opening van het zendstation
Op zaterdag 5 mei 1923 werd door Zijne Excellentie de Gouverneur Generaal mr. D. Fock, de (Morse) telegrafie verbinding met Radio Kootwijk ceremonieel geopend. Door een combinatie van ongunstige technische en menselijke factoren werd het telegram aan H.M. de Koningin en de Minister van koloniën pas enkele dagen later door hen ontvangen. Het telegram was per kabel overgeseind!

Krantenknipsel opening radio Malabar, bron: de Telegraaf 10-06-1923

De ontvangst van Gouvereur-Generaal meester Dirk Fock op Gouvernements Radio Station Malabar voor de openings plechtigheden (05-05-1923).

Foto. Gouverneur Generaal D. Fock leest het telegram voor dat vanuit Malabar uitgezonden zal worden naar Koningin Wilhelmina in Nederland ter gelegenheid van de officiele opening van het Gouvernements Radio Station (05-05-1923). 

Bron: Tropenmuseum.

Nog een foto van de opening van Radiostation Malabar op 05-05-1923 door de gouverneur. Op de voorgrond de  grote boogzender met daarin de "grote spoel" van Smit Transformatoren. Bron: Jan-Willem Udo (Radio Kootwijk). 

 

Een drankje na de officië opening van het zendstation Malabar. Op de voorgrond de lange man met snor, Gouverneur Dirk Fock. Rechts zien we de gedenksteen die hieronder goed in beeld komt. Bron: Tropenmuseum.

Ter gelegenheid van de opening van het Gouvernements Radio Station Malabar werd deze gedenksteen geplaatst door Gouverneur-Generaal D. Fock (05-05-1923)

Groepsportret met Gouverneur-Generaal D. Fock voor het ontvangststation te Tjangkring van het Gouvernements Radio Station Malabar. Vijfde van rechts op de voorgrond met snor, Ir. C. de Groot. (1923)

1927- de Radiobode.

Hoewel het radiolaboratorium in Bandoeng reeds in januari tevoren geslaagde kortegolfproeven had genomen, die in Engeland en Nederland waren ontvangen, werden eerst begin 1926 enige zenders van het nieuwe type definitief in Indië opgesteld.

Machinezaal Malabar met op rij 5 en 6 Amerikaanse (General Electric) en Japanse generatoren met ieder een eigen schakelinrichting. Op de voorgrond 4 motorgeneratoren (draaistroom/gelijkstroom) 25 k.W. van de Heemaf voorzien van een eigen schakelbord geheel rechts. Smit Slikkerveer leverde enkele generatoren, waaronder een motor generator , draaistroom eenphase van 10 kVA, voor een vonkenzender voor het scheepsverkeer.

Heemaf leverde 4 motorgeneratoren. Bron: de Ingenieur (1925).

Personeel Malabar 1926 met daarop zeer waarschijnlijk Ir. Dr. C. J. de Groot en ook Klaas Dijkstra.

Waarschijnlijk de man met snor in het midden Dr. Ir. C.J. de Groot, links daarnaast Klaas Dijkstra ?

Overlijden Dr. Ir. C.J. de Groot

 

Overlijdensbericht  van Dr. Ir. C.J. De Groot aan boord van het schip de J.P. Coen. Bron: Leeuwarder Courant 06-08-1927)

 Monument ter gelegeheid van het overlijden van de Groot in Bandung , bron: Nieuws van den dag voor Nederlandsch Indië, 08-02-1930

Ceremonie ter gelegeheid van het overlijden van de Groot in Bandung , bron: Nieuws van den dag voor Nederlandsch Indië, 08-02-1930 

In 1927 overlijd Ir. Dr.C.J. de Groot. Een jaar later verbeterde Klaas Dijkstra zelf de telefoniezender waardoor een stabiele kortegolf telefonie en telegrafie mogelijk werd in Nederland en Ned. Indië. Op Malabar ontstond zo een tweede krachtige zender. De kortegolf techniek was beter/stabieler en gebruikte een fractie van het benodigde zendvermogen van de booglampzender. Op 07-01-1929 opent Koningin Moeder Emma de radio-telefoondienst (voor het publiek) in Nederland.

Bron: Boek: Radio Malabar Herinneringen aan een boeiende tijd 1914 - 1945 - door Klaas Dijkstra.

De grote Poulsen boogzender 

"De grote spoel" gemaakt door Smit Transformatoren, bron: Willem Smit beelden uit de jaren 1913 - 1948

Bovenstaande foto betreft een in 1922 vervaardigde spoel door Willem Smit & Co's Transformatorenfabriek voor zendstation Malabar in Nederlands Indië.

Directeur Nolen schreef hierover:

"Deze foto heeft historische betekenis. De grote pionier voor de radioverbinding naar Nederlands Indië was dr. de Groot, een zeer bijzonder, maar ook een fantastisch aangelegde man. Men werkte toen met een zeer grote boogzender en het nieuwe station kwam in Malabar. Wij leverden daarvoor een enorme spoel en ik meen ook de transformatoren. Bovenstaande foto toont het apparaat. Het hele station is later door een grote overstroming weggespoeld en de gebouwen werden verlaten."

(Het verhaal over de overstroming klopt niet volgens de auteur van het boek "Hallo Bandung" Het station is in 1947 opgeblazen door de jonge fanatieke volgelingen van Sukarno, de pemuda's en afgebrand, alleen de koelvijver bestaat nog en wordt als zwembadje gebruikt.)

Montage van de grote boogzender met de spoel van Smit (bron Tropenmuseum)

De grote Poulsen boogzender is klaar voor gebruik. Bovenin is de "spoel van Smit Transformatoren" weggewerkt. Bron: Tropenmuseum

Meer informatie over de uitvinder van de Poulsen boogzender, klik HIER.

 11-02-1927, bron: dagblad "Het Volk".

Zenderzaal Malabar: Foto: Mei 1922

Zenderzaal Malabar gezicht op 2 grote boogzenders 2400 K.W. De grote booglamp met amplifierinstallatie (links). Achter deze laatste is nog net even de nieuwe grote 2400 kW booglampzender zichtbaar.  

 

Zenderzaal Malabar gezicht op boogzenders 200 en 2400 K.W.

Grote booglamp zenderzaal Radio Malabar 1927

General  Electric leverde een aantal grote generatoren 1200 kW 3000 volt gelijkspanning. Voor de bediening van de aggregaten had General Electric een complete schakelinrichting meegeleverd, geheel links..Ook Smit Slikkerveer en Heemaf hebben hun bijdrage geleverd (generatoren, schakelborden) maardie zijn van latere datum. (bron: Tropenmuseum).

De 400 kW machinezender van Telefunken (1927)

Dezelfde foto wat uitvergroot. Duidelijk in beeld is de transformator van Duitse makelij.

Dezelfde foto als hierboven, iets uitvergroot.

Smit Slikkerveer leverde de generatoren. Hieronder zien we een foto van een generator die hoogstwaarschijnlijk van Smit afkomstig is.

Generatoren in de machinezaal van radiozender Malabar 1927.

De foto van hierboven iets vergroot.

Vooraanzicht van het radiostation kort na de opening. Links de koelvijver voor het warme water, dat eventueel weer gebruikt kan worden door het op te pompen.(1928)

Hierboven zien we heel goed de bekabeling van de zender hoog tegen de bergwand aan.

Bovenaanzicht Malabar kloof.

Radiostation Malabar 1927, bron: geheugenvannederland 

Klik HIER meer info over zendstation Malabar. Klik HIER voor alle technische informatie over zendstation MALABAR uit de Ingenieur (1925).

Zie ook het artikel van Erik de Vries m.b.t. Radio Kootwijk,  Wikepedia dit schema en de link naar de mooie website van Radio Kootwijk en het vervolg tussen zand en zenders een nieuwe website gemaakt door Jan-Willem Udo. Verder nog een artikel in de Stentor.

In maart 2012 werd er in Indonesië ook een website gemaakt ter herinnering aan Radio Malabar. Deze vind je HIER. Een mooie fotoserie staat op FLICKR en een brochure vind je hieronder:
Brochure Malabar 

 

Hierboven de Google maps locatie van radio Malabar. Klik op de foto om in te zoomen. 

90 jaar radiotelegrafie historie (Malabar - Kootwijk)
Op 05-05-2013 werd er in het kader van het Kootwijk-Malabar project nogmaals verbinding gemaakt met Malabar, net als 90 jaar geleden. Ter gelegenheid van dat historische feit waren er festiviteiten bij Radio Kootwijk. Van Jan-Willem Udo kreeg ik onderstaande QSL kaart. Zie ook de filmfragmenten.

 

DE RIJSTTAFEL
In 2018 werd ik gebeld door een Siebren een programmamaker van de NTR. Zij wilden een documentaire maken voor de NTR serie "De Aardappeleters". Dit gaat over de eetcultuur met een vleugje historie. Joris Vermeer zoekt naar de achtergronden van ons dagelijkse eten. Hij steekt de loftrompet over geadopteerde gerechten die inmiddels zo gewoon zijn geworden dat we er bijna niets meer over weten. Zij gaan op onderzoek en zo ontstaat een documentaire over eetcultuur met de zoektocht naar de historie van een gerecht. 

Begin 2019 was de uitzending die deels gefilmd werd bij en in de ruïnes van zendstation Radio Malabar en dus interessant voor dit artikel. Wat is er nog over van zendstation Radio Malabar ? 

Bron: NTR: 'De Aardappeleters' Aflevering: Rijsttafel. 

Bronnen: Instituut voor Nederl. Geschiedenis, website radio Kootwijk, Radio Malabar: Herinneringen aan een boeiende tijd 1914 - 1945 - door Klaas Dijkstra, Willem Smit beelden uit de jaren 1913 - 1948./Wikepedia./ir. Hans Vles, auteur van het boek Hallo Bandung/avro.nl/ Inghist.nl/ Wikepedia/ Nederlands Tropeninstituut / Jan-Willem Udo