Op 01-07-2016 was het exact 130 jaar geleden dat de elektrische straatverlichting in Nijmegen in gebruik werd genomen. Willem Smit had eerder dat jaar in Kinderdijk al de eerste openbare Nederlandse elektriciteitscentrale aangelegd met 350 aansluitingen naar fabrieken en particulieren, direct gevolgd door Nijmegen.

Elektrische straatverlichting in Nijmegen
Nijmegen was dus enkele maanden later aan de beurt. Willem installeerde zijn tuimellantaarns, die voorzien waren van een voor die tijd unieke constructie die men kon tuimelen zodat de koolspitsen in de booglamp vervangen konden worden nadat ze waren opgebrand, hetgeen dus zeer frequent moest gebeuren. Nijmegen was daarmee de eerste gemeente met een (piepkleine) elektriciteitscentrale, die uitsluitend stroom leverde voor de straatverlichting (dus niet aan particulieren of fabrieken). Het moet in die tijd een prachtig gezicht geweest zijn om de Waalkade elektrisch verlicht te zien.

De koolspitslamp, ook wel koolstaaf booglamp genoemd, wordt gezien als de voorloper van de gloeilamp. Het licht dat deze lamp verspreidt, komt tot stand door een continue vonkoverdracht tussen twee elektroden van geperst koolpoeder. Dit principe lijkt een beetje op elektrisch lassen. De verblindende straal wit licht was zo fel dat de lamp eigenlijk alleen geschikt was als pleinverlichting of als zoeklamp voor schepen.

Toen Edison de gloeilamp uitvond (1879) kwam pas de echte vooruitgang tot stand op het gebied van verlichting. Deze werd ook door Willem Smit toegepast, maar rond 1886 was de booglamp (met name voor buiten verlichting) met zijn grote licht opbrengst nog altijd praktischer en goedkoper dan een oplossing met een groter aantal gloeilampen met ieder een geringere lichtopbrengst.Dit ondanks het feit dat Nijmegen in die tijd de gloeilampenstad van Nederland was met meerdere gloeilampenfabrieken.

Willem Smit verkocht in deze jaren ook gloeilampen aan een zekere A.F. Philips, enkele jaren voordat Philips werd opgericht in 1891 en zij de gloeilampen industrie overnamen. Anton Philips herinnerde zich nog een order van 2 x 50 lampen die in 1895 weer bij Willem Smit besteld werden. In het prille begin van Philips was Willem Smit dus hun huisleverancier voor gloeilampen.

   
Links, Anton Philips in zijn jonge jaren, bron: Eindhovenfotos.nl , midden het briefje van Antoon Philips aan Willem Smit uit 1945, bron: Holec Historisch Genootschap Rechts Willem Benjamin Smit rond 1888, bron: Archief Brush HMA Ridderkerk..

De lantaarnpalen waren tuimel baar, zodat de lamp naar beneden gedraaid kon worden om nieuwe koolspitsen in te zetten. In de winter was dit dagelijks werk.

Onlangs vond ik op YouTube een fragment  van het prachtige treinstation van Nijmegen in 1925. Daarop zien we nog fragmenten van de eerste elektrische verlichting (voorzijde station), de verlichting van de ontvangsthal en de de achterkant van het station waar de treinen binnenkwamen. Deze was ook verlicht met booglampen van Willem Benjamin Smit. (zie ook "uitbreidingen" verder in dit artikel).Na de elektrische straatverlichting in 1886 kreeg hij rond 1892 ook een opdracht om de nieuwbouw van het station te voorzien van elektrische verlichting in en rond het gebouw. Het mooie treinstation werd tijdens de Tweede Wereldoorlog (1944) bijna volledig verwoest en vervangen door het huidige station.

Waalkade in Nijmegen rond 1900, bron: Collectie Rudo Hermsen.

De Gelderlander 01-07-1886 

Keizer Karelplein 1887, bron: Collectie Rudo Hermsen

Nog een prachtige foto van de Waalkade in Nijmegen tijdens hoogwater in 1914. Rechts zien we weer de elektrische straatlantaarns. De kap en ook het type booglamp is  nu aangepast t.o.v. de eerste ( originele) boog lampen van Willem Smit. (zie ook de foto daarboven).

Nijmegen 1920 Klik op de play button of op het icoontje onder de film voor het volledig scherm. In deze film zien we naast prachtige beelden van Nijmegen een aantal keren de tuimellantaarn, maar ook de elektriciteitscentrale aan de Waalkade.

Proefnemingen
Na geslaagde proefnemingen van een tuimellantaarn op het eigen terrein van de fabriek in Slikkerveer begon men op 11-05-1886 met het leggen van kabels voor de elektrische verlichting. De kleine elektrische centrale kwam te staan in het ketelhuis van de gasfabriek/waterleidingsgebouw aan de Nieuwe Marktstraat in Nijmegen. Dit was handig omdat de medewerkers van de gasfabriek dan ook de kleine centrale konden onderhouden en dus geen extra personeel hoefde te worden aangetrokken.

Proefopstelling booglamp met mast en booglamp bij de fabriek van Smit Slikkerveer, rond maart 1886. Op de foto zien we Adriaan Pot, mede oprichter van Smit Slikkerveer. Klik op de foto voor details, bron: Gedenkboek Adriaan Pot (Archief Brush HMA Ridderkerk).

links artikel:Gelderlander: 12-05-1886, rechts Willem Benjamin Smit

Achterkant van de in aanbouw zijnde Gasfabriek aan de Nieuwe Marktstraat rond 1871 (Bron: Archief Nijmegen).

Gasfabriek Nijmegen tussen 1880 en 1885 (bron Archief Nijmegen).

Waterleiding Gemeente Nijmegen aan de Nieuwe Marktstraat. Gasfabriek en Waterleiding was in die tijd een gecombineerd bedrijf. Bron: Archief Utrecht.

Initiatiefnemer tot de bouw van de elektrische centrale, dhr. Payens

Het initiatief tot de bouw van de centrale in Nijmegen kwam van Payens, directeur van de gemeentelijke gasfabriek. Zijn plan sloot aan bij de vrij algemene ontevredenheid over de petroleumverlichting van de Waalkade. Men vond deze onvoldoende voor het drukke personen- en vrachtverkeer. De voortdurende verzakkingen en overstromingen maakten de aanleg van gasbuizen onmogelijk, zodat elektrische verlichting als enige optie overbleef. Aanvankelijk zouden er alleen booglampen aan de Waalkade geïnstalleerd worden, maar al snel betrok men ook enkele pleinen en parken in het plan en later was er nog een uitbreiding vanwege de bouw van het nieuwe station (1893). De commissie van bijstand van de gasfabriek ging op 7 juli 1885 akkoord met de plannen en verleende in december de opdracht.  

Willem Smit kreeg de order
Om deze order te verkrijgen moest Willem Smit wedijveren met bedrijven als "de Kothinsky", NMEM, en Wisse, allen pioniers op het gebied van elektriciteit in die jaren. Alleen was Willem de enige die zijn machines zelf had ontwikkeld had zonder buitenlandse hulp. Willem Smit kreeg de opdracht vanwege de concurrerende prijs en zijn faam vanwege de zojuist succesvol geïnstalleerde eerste openbare elektriciteitscentrale van Nederland (Kinderdijk). Op 13-01-1886 werd het contract met de commissie van de gasfabriek en de waterleiding getekend en verbond Willem zich tot het aanleggen van 10 booglampen, aangedreven door een kleine elektriciteitscentrale.

Links, een tekening van de tuimellantaarn, gemaakt door Willem Smit in 1885, rechts een proefopstelling van de tuimellantaarn met daarbij Adriaan Pot (zie ook de foto iets hierboven). Bron: Archief Brush HMA Ridderkerk.

Het tuimelmechanisme van Willem Smit werd ook besproken in een boek van P. van Capelle uit 1899. Dit was het belangrijkste boek voor de elektrotechnicus in die tijd. Dit boek heeft vele herdrukken gehad. De tekeningen zijn overigens niet van de tuimellantaarn van Smit. Bron: Collectie Stichting Willem Smit Historie Nijmegen.

Waalkade 1890 met links een tuimellantaarn, bron: Regionaal Archief Nijmegen.

Hieronder een aantal ansichtkaarten uit mijn collectie.

Station Nijmegen 1904

Station Nijmegen  voor 1900. links van de paardenkoets zien we een tuimellantaarn.

Geheel links, een tuimellantaarn vlakbij het vroegere Oranje Hotel in Nijmegen.

Keizer Karelplein rond 1900

Oranje singel, rond 1900

Hoek van Berchemstraat en Smetiusstraat Nijmegen met rechts weer een tuimellantaarn.Datering is 1889

Nijmegen 1922 Klik op de play button of op het icoontje onder de film voor het volledig scherm. Deze prachtige film van Nijmegen bevat ook fragmenten van de tuimellantaarn bij het station in Nijmegen.

Installatie van de centrale
Er werd een stoommachine geplaatst die een dynamo (17.5 kW) aandreef, die vervolgens via een ondergrondse kabel de 10 in serie geschakelde straatlantaarns van stroom voorzag. Van de tien lampen die in 1886 geplaatst werden kwamen er vier aan de Waalkade. Verder kregen nog het Valkhof, het Kelfkensbos, het Hunnerpark, het Keizer Karelplein, het Stationsplein en het Kronenburgerpark elk één lamp. verdere uitbreidingen lieten nog enkele jaren op zich wachten.

De volgende posten stonden in de overeenkomst die Willem had getekend met de commissie van de gasfabriek en de waterleiding:

• Een dynamomachine voor 100 lichten van 15 tot 20 Ampère, ieder licht ter sterkte van 2000 standaard kaarsen = HFL 1300,--
• Een riemspanfundatie HFL 78,--
• fundatiebouten met platen HFL 13,-
• Een automatische stroomregulator HFL 175,--
• Een horizontale stoommachine geschikt voor de kracht van 10 elektrische lichten HFL 1600,--
• Een stroommeter HFL 75,--
• Een schakeldrijfriem 8m x 15 cm van HFL 60,--
• Vier elektrische lampen met lantaarns en omvlochten ballonnen van 50 cm middellijn en doorschijnend glas voor HFL 1400,--
• 2500 meter kabel, bestaande uit 12 koperen draden omgeven door India rubber, daaromheen lood met een bekleding van hennep voor HFL 3125,--
• Kosten van opstellen machines met toebehoren en vervoer voor toezicht voor het leggen op de kabel HFL 250,--

Voor ongeveer 10.000 guldens was Nijmegen de eigenaar van een kleine centrale met in het begin 4 elektrische lampen, later 10 booglampen. Deze werd later uitgebreidt tot 25 booglampen tussen 1893 - 1895. Willem Benjamin Smit zag zelf toe op de uitvoering van de werkzaamheden en noemde het "een proefstuk van betekenis."

De originele gelijkstroomgenerator voor de elektrische centrale uit 1886. Bron: Archief Brush HMA Ridderkerk.

Gelijkstroomgenerator (dynamo) van de kleine elektrische centrale aan de  Nieuwe Marktstraat ,1886 - pentekening Willem Smit, Bron: Archief Smit Slikkerveer. 

Hierboven: zien we de 3 van de weinige nog bewaard gebleven foto's van een booglamp en een stoommachine met regulateur van de installatie,  die Willem Smit in 1886 geplaatst had, bron: Archief Nijmegen.

Proefnemingen
Na een paar geslaagde proefnemingen ging de centrale vanaf 01-07-1886 van start.

Rechtsboven naast de boom zien we de booglamp, bron: Regionaal Archief Nijmegen.

Op 07-07-1886 werd er een concert gehouden in het Valkhof, voorzien  van elektrische booglampen van Willem Smit.

In 1888 werd de Valkhof (Barbarossa) ruïne gefotografeerd door Wilhelm Ivens. De hangende booglamp had toen plaats gemaakt voor een elektrische lantaarnpaal van Willem Smit. Bron: Regionaal Archief Nijmegen.

 
Links: In de Gelderlander stond in 1888 een korte beschrijving van de elektrische centrale, bron: Gelderlander 25-04-1888, rechts booglamp Willem Smit uit 1885/1886 voor de verlichting in Nijmegen.

Getuigschrift
Het duurde vrij lang voordat Willem een getuigschrift van de gemeente Nijmegen ontving, maar in 1891 was het zover en Burgemeester P.C. Bijleveld stuurde hem een gunstig getuigschrift. In 1913 bracht de Staatscommissie voor de Elektriciteitsvoorziening haar rapport uit en bestempelde deze centrale als de eerste gemeentelijke elektriciteitscentrale van Nederland, ondanks dat de centrale slechts stroom voor de publieke verlichting leverde.

Keizer Karelplein Nijmegen 1887, bron: Stichting Willem Smit Historie  Nijmegen.

In 1887 schrijft de hoofdopzichter van Nijmegen, dhr.W. Hofkamp het volgende verhaal over de elektrische straatverlichting in Nijmegen.

Bron: Nederlandse Maatschappij ter bevordering van Nijverheid (1-1-1887).

Uitbreidingen
In 1893 werd de centrale uitgebreid met een stoommachine en een dynamo van 11 kW en werden nog eens 15 booglampen aangelegd. (zie foto hieronder).

Bron: Archief Smit Slikkerveer / Kees Tym.

Dit is een van de eerste foto's waarop het zojuist gebouwde station van Nijmegen te zien is met straatlantaarn van Willem Smit. (1893). De lantaarn is te zien achter de paard en wagen in het midden vooraan.  Klik op de foto om te vergroten. . 

Hier zien we de straatlantaarn van Willem Smit (van de foto erboven uitvergroot (1893).

De uitbreiding was nodig vanwege de bouw van het nieuwe centraal station van Nijmegen, waarvoor ongeveer tien booglampen nodig waren om de stationshal en het gebouw rondom te verlichten. Willem Smit leverde de elektrische verlichting. Elders in de stad werden nog enkele booglampen geplaatst op centrale punten. Bij de stationshal was een ruimte met een schakelbord dat twee dynamo's aan dreef en een accu-laadinrichting, deze voorzag de gloeilampen en booglampen van elektriciteit. Dit werd geleverd door Willem Smit.

Links een prachtige foto van het nieuwe centraal station in Nijmegen (1893), rechts een booglamp in detail.

Dit paneel heeft van 1895 tot 1924 dienst gedaan als schakelbord op het station van Nijmegen. Er werden twee dynamo's en een accu-laadinrichting mee bediend die de elektriciteit leverden voor de boog- en gloeilamp-verlichting van het emplacement en de perrons. Midden hoog: cellenschakelaar voor het schakelen van de accubatterijen. Midden laag: shunt-regelaars voor de dynamo's. Tweede rij: hefboom- en maximaal¬schakelaars. Onderste rij: open loden smeltveiligheden. Dit paneel bevindt zich tegenwoordig in het Spoorwegmuseum. Afkomstig van het oude techniekmuseum EnergeticA, Amsterdam.
Wie heeft een duidelijkere foto? Graag sturen naar: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. . 

Het station in Nijmegen (de vestibule) tussen 1892-1900. Zie de 2 booglampen van Willem Smit hoog aan het plafond.. Bron: geheugenvannederland.nl 

We zien een vijftal booglampen op deze foto van de stationshal (1893).

Stationshal Nijmegen 1893. Curieus aan deze foto is dat de twee mannen die precies onder de zojuist aangelegde booglamp staan, zeer veel weg hebben van Willem Benjamin Smit en Adriaan Pot , de oprichters van Smit Slikkerveer.  Zijn dit Willem Smit en Adriaan Pot ?? Een fotoalbum van Cor Pot, de zoon van Adriaan Pot en latere directeur van Smit Slikkerveer kan uitkomst bieden. Hieronder 2 foto's uit  het bewuste album van Willem Smit en Adriaan Pot in jongere jaren.

Hieronder, links zien we Willem Benjamin Smit rond 1882-1883. De gelijkenis met de man met de bolhoed op de foto hierboven (1893) vind ik vrij groot. Hij is iets ouder geworden, hij draagt de snor iets anders, een klein baardje, langer haar en een bolhoed op. De oogopslag is ook het zelfde. De foto rechts onder is Adriaan Pot. Deze foto is ongeveer uit dezelfde tijd als de foto op het station en deze man is onmiskenbaar Adriaan Pot.

Verder is de combinatie van deze 2 heren natuurlijk uniek als je bedenkt dat ze staan bij de zojuist aangelegde stationshal in Nijmegen, waar ze ook nog eens de booglampen hebben aangelegd. Ze staan er direct onder, de kabels hangen nog te bungelen. Vergroot de foto van de stationshal met de gewelven hierboven maar eens dan zie je wat ik bedoel. Genoeg bewijs om aan te nemen dat dit Willem Smit en Adriaan Pot zijn die zojuist de elektrische verlichting op het nieuwe station in Nijmegen hebben aangelegd in 1893.

Links: Willem Benjamin Smit (1882/1883), rechts: Adriaan Pot (1895). Bron: Fotoalbum/knipselboek Cor Pot, met dank aan Paul Asselbergs. 

Waalkade Nijmegen rond 1900 met duidelijk de mooie tuimellantaarns van Willem Smit prominent in beeld, bron: collectie Rudo Hermsen 

Oprichting elektrische centrale in Nijmegen (1908)
In 1892 waren er aanvragen van particulieren en bedrijven om ook op de elektrische centrale aangesloten te worden. Dit werd afgewezen. In 1908 werd dit verzoek pas gehonoreerd met de komst van de Gemeentelijke Elektriciteitswerken Nijmegen, en een centrale die ook leverde aan fabrieken en particulieren. Initiatiefnemer tot deze centrale was dhr. Herman Lohr, directeur P.E.G.M. (1871-1948).

Een mooie foto van de bouw van de elektrische centrale aan de Waalkade met links nog de tuimellantaarn van Willem Smit en rechts nog een booglamp ter verlichting van de bouw (1908). Bron: Regionaal Archief Nijmegen.

Bouw elektriciteitscentrale aan de Waalkade in Nijmegen, 22-9-1908. Bron: Regionaal Archief Nijmegen.

De elektrische centrale Nijmegen in 1910 (een serie van 4 boekjes "Gebruikt electriciteit"). Bron: Collectie R. Hermsen.

Waar is de tuimellantaarn gebleven ?
Er is zeer weinig van de historische elektrische verlichtingsgeschiedenis uit Nijmegen bewaard gebleven, maar toch, behalve een oude gaslantaarn zou er volgens enkele artikelen op het internet bij de Steinweglaan in Nijmegen (Goffertpark) nog een tuimellantaarn te vinden zijn. Dit hebben we natuurlijk onderzocht, maar het blijkt zeker niet de tuimellantaarn van Willem Smit te zijn die daar staat, maar een mooi exemplaar uit de dertiger jaren van de vorige eeuw. Of hebben we hem over het hoofd gezien?

Foto: Erik de Vries.

Boven links / rechts foto's van een oude straatlantaarn aan de Steinweglaan in Nijmegen, waarvan men dacht dat dit een overblijfsel was van de originele tuimellantaarn van Willem Smit uit 1886. Hieronder de echte tuimellantaarn. Je ziet duidelijk het verschil. Deze lantaarn is een kopie van de Berlagemast ontworpen door Piet de Zwart , waarvan er in Nijmegen veel gestaan hebben. (info: Christiaan Toorop).

GEVONDEN ............ IN HET KRONENBURGERPARK - DE TUIMELLANTAARN VAN WILLEM SMIT UIT 1886 !!!
Na mijn oproep in dit artikel wees Christiaan Toorop mij op een website waar enkele foto's te vinden waren van de Nijmeegse tuimellantaarn. Er is nog één exemplaar te vinden in het Kronenburgerpark in Nijmegen, op een heuvel aan de zuid-westhoek van het park. De mast is nog helemaal origineel , maar de armatuur is al verschillende keren vervangen. Binnenkort gaan wij dit erfgoed uit 1886 nog een keer fotograferen. In steden als Valencia en Boedapest heeft men de oude straatlampen uit de industriële revolutie aangepast aan de moderne tijd. Overal zie je daar de oude originele straatlampen uit begin 1900 met de oude armatuur maar voorzien van moderne lampen. Het lijkt me een fantastisch idee om in Nijmegen aan de Waalkade weer de oude nostalgische tuimellantaarnlampen te plaatsen ! Een idee voor de gemeenteraad ?

Foto's : http://www.dbl-verlichting.nl/, rechts de Tuimellantaarn zoals hij in 1889 op station Nijmegen te bewonderen was.

Waalkade 1933 met de tuimellamp, andere kap maar onderstel nog van de eerste tuimellantaarn. Bron: Regionaal Archief Nijmegen.

De tuimellantaarn was jaren lang een vertrouwd beeld in Nijmegen. Op veel briefkaarten en foto's waren deze lantaarns te zien. Hieronder een collage van briefkaarten en foto's die ik in de loop van de tijd verzamelt heb. (bij sommige lantaarnpalen is in de loop van de tijd de armatuur aangepast, maar de lantaarn is nog origineel). Klik HIER voor een artikel met meer foto's van de teruggevonden tuimellantaarn.

Rudo Hermsen

Pentekening van de tuimellantaarn gemaakt door Willem Smit in 1885

De gemeente Nijmegen heeft er ook een mooi herdenkingsbordje bij geplaatst in het Kronenburger park.

001/179 

   

Wie heeft nog fotomateriaal van deze tuimellantaarn. Ze kwamen vaak voor op ansichtkaarten uit die tijd. Je kunt deze digitaal sturen naar: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. 

Bronnen: Elektriciteitscentrales in Nederland, J. Hoek / Holec Historisch Genootschap / Archief Smit Slikkerveer (Kees Tym)/ Archief Nijmegen / Wikipedia / Archief Smit Nijmegen /Stichting Willem Smit Historie Nijmegen.